Remembering the Warsaw Uprising
Saturday, October 30, 2004
A City under Siege
In the first half of the twentieth century, no European capital had a more eventful and tragic history than Warsaw. It was occupied by the German army during World War I, and its eastern suburbs were scorched during the Bolshevik onslaught in 1920. The city succumbed to the Nazi invasion in 1939 after a month of indiscriminate artillery shelling and aerial bombing. German occupation was particularly brutal and deadly. The Jewish population of more than 350,000 was confined to a walled ghetto and systematically exterminated by deportations to death camps, hunger, disease, and executions. The process was completed in the spring of 1943, despite the heroic resistance of several hundred Jewish fighters in the Warsaw Ghetto Uprising.
Poland was the first country in Europe to resist Hitler: World War II started in Poland with a coordinated Nazi and Soviet invasion in September 1939. Poland’s five-week struggle against overwhelming forces ended in defeat and the country’s being partioned between Germany and the Soviet Union. Almost simultaneously a government in exile was set up, first in France and then in London. Polish units made up of refugees in Western Europe fought with distinction in defense of France and later in the Battle of Britain. By the summer of 1944, with the release of tens of thousands of prisoners and deportees from the Soviet Union, the Polish government in exile commanded an army of some 150,000 soldiers. Free Polish divisions were a significant component of the Allied effort. In Italy, the Polish Second Corps under General Wladyslaw Anders succeeded where the British and Americans had failed, capturing the German-fortified abbey of Monte Cassino. In France, after the Normandy invasion, the Polish First Armored Division helped to inflict a crushing defeat on the Germans at Falaise.
Inside occupied Poland, anti-Nazi resistance was consolidated around the Home Army (Armia Krajowa, in Polish), an underground military organization loyal to the Free Polish government in London, which at its peak in mid-1944 included more than 300,000 soldiers. The Home Army was involved in sabotage, self-defense, and retaliation activities against the Germans. It also provided a great service to the Allies in the area of intelligence, obtaining information on German forces in the east and on the development of Germany’s secret V-1 and V-2 rockets. But the primary purpose of the Home Army was to prepare for the anticipated German military collapse and the liberation of the country. That moment seemed to be at hand in the summer of 1944.
The war in Europe was going well for the Allies in late July 1944. After a successful invasion of Normandy, American and British forces were moving through northern France toward Paris. In Italy, they were already well past Rome. On the Eastern Front, the Germans had suffered a series of devastating losses and seemed to be withdrawing hastily to the west. Soviet tanks had reached the eastern suburbs of Warsaw. It appeared that Warsaw would be the first Allied capital to be liberated from the Nazis. Broadcasts from Moscow called on the Polish people to rise up against the Germans. The Battle for Warsaw was about to begin.
Battle and Betrayal
The Home Army offensive began in the afternoon of August 1, 1944. The uprising was expected to last about a week and was seen largely as a “mopping-up” operation. This turned out to be a miscalculation. The Germans decided to make a stand and defend “fortress” Warsaw as the Soviets halted their offensive. The uprising lasted not one but nine weeks, turning into the longest and bloodiest urban insurgency of the Second World War. Despite an initial success in liberating most of the city from the Germans, the tide soon turned against the Home Army. The strength of the two sides was disproportionately in favor of the Germans. The Home Army had at its disposal about 40,000 fighters—including 4,000 women—but no more than 10 percent of them were armed, mostly with light weapons. The Germans had roughly the same number of soldiers, but they were heavily armed, with tanks, artillery, and planes.
The civilian population suffered the most. On August 5–6 alone more than 40,000 inhabitants of the district of Wola—men, women, and children—were slaughtered. The mass killing was the work of the SS, police, penal battalions, and units of the Russian People’s Liberation Army, made up mostly of Russian collaborators. Altogether, the Polish losses during the uprising included 150,000 civilian dead and about 20,000 Home Army casualties. The German forces lost about 10,000. Fighting ceased on October 2 with the formal capitulation of the Home Army forces. The remaining civilian population of 650,000 was deported to a camp south of Warsaw. During the next three months, the Germans proceeded to demolish much of what was left of the city; when the Soviet troops “liberated” Warsaw in January 1945, Poland’s capital was a vast desert of hollow-shelled buildings and rubble.
The Warsaw Uprising failed because of lack of support from the Soviets and British and American unwillingness to demand that Stalin extend assistance to their Polish ally. The Soviet advance in Poland stopped on the Vistula River, within sight of fighting Warsaw. Stalin had broken off diplomatic relations with the Polish government in exile when, in the spring of 1943, it asked the International Red Cross to investigate the killing of thousands of Polish officers at Katyn. The Polish officers were prisoners of the Soviets following its 1939 invasion of Poland in collaboration with Hitler. The Soviets tried to pin the blame on the Germans and did not admit the April 1940 summary executions of at least 21,000 Polish prisoners until some 50 years after the fact.
Simply put, the Soviets had no interest in assisting the Home Army to liberate Warsaw. The Soviets were planning to annex the eastern half of Poland, first occupied in 1939 under the provisions of the Molotov-Ribbentrop agreement, and to exercise control over the rest. The Western Allies had secretly agreed to these points at the conference in Teheran in December 1943. The Poles suspected the worst from Stalin, but they had confidence that their British and American allies would keep Soviet ambitions in check. This turned out to be a complete miscalculation. When the Home Army requested airdrops of arms and supplies into Warsaw, the Soviets refused permission for Allied planes to land and refuel on airfields under their control. In the end, the Allies did virtually nothing. FDR even turned down Winston Churchill’s suggestion for a strongly worded joint request to Stalin for help. Not until the second half of September did massive airdrops become possible, but by that time it was already too late to save Warsaw.
The Price of Freedom
The Warsaw Uprising of 1944 is one of the decisive episodes in the history of Poland. Its defeat was a great national tragedy. The death and destruction that accompanied it were on an apocalyptic scale. Yet for the survivors, for those who had to live through the decades of communist oppression that followed Stalin’s victory over Hitler, the uprising was a source of pride and inspiration. Poles knew that freedom has a price, that great sacrifices have to be made to achieve it, and that the struggle does not always bring immediate and lasting results. The memories of the Home Army and of the uprising, of the 63 days of national solidarity, of dignity and freedom, became an important component of Polish historical consciousness, which helped the nation survive in the difficult years that followed. Indeed, it was this moral legacy of mass wartime resistance that blossomed again in the Solidarity movement of the 1980s and contributed to the collapse of the Soviet system.
1944 – Powstanie Warszawskie
www.e-warszawa.com/e-warszawa/1944-powstanie
Pierwszego sierpnia 2004 warszawianie uczcili sześćdziesiątą rocznicę Powstania Warszawskiego. W tym roku otwarto także Muzeum Powstania Warszawskiego, a w ceremonii otwarcia uczestniczył między innymi amerykański sekretarz stanu Colin Powell i kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder.
Bezprecedensowe okrucieństwo podczas drugiej wojny światowej zapisało się w historii wielu krajów, jednak na pewno najbardziej widoczne było w Polsce. Rzeczpospolita straciła 17% swojej populacji, czyli sześć milionów ludzi (dla porównania zginęło 500 000 tysięcy Amerykanów i 400 000 Brytyjczyków), a jej stolica, Warszawa, została kompletnie zniszczona.
Co więcej, cierpienia Polaków nie skończyły się w 1945 roku. Na kolejne pół wieku Polska straciła swoją suwerenność i stała się zależna od sowieckiej Rosji. Podczas całego tego czasu nie można było mówić o Powstaniu Warszawskim i jego bohaterach pozytywnie. Po przejęciu Polski przez komunistyczną strefę wpływów, Kreml nakazał zatrzymywanie i skazywanie na karę śmierci lub więzienie wszystkich członków Armii Krajowej. Był to przewrotny zamach na poczucie integralności i dumy narodowej. Dopiero po sześćdziesięciu latach bariera milczenia została przełamana i można było nareszcie docenić odwagę i poświęcenie żołnierzy walczących o niepodległość.
Zmagania
W 1944 roku wiadomo już było, że Niemcy nie wygrają wojny. Wojska aliantów wylądowały w Normandii, a Armia Radziecka przedzierała się powoli na Zachód w kierunku Warszawy. Już od 1939 roku wojska polskie przygotowały się do zbrojnego powstania, ostatecznie 1 sierpnia 1944 generał Tadeusz Bór Komorowski wydał rozkaz Armii Krajowej, by rozpoczęła działania zbrojne i wyzwoliła okupowaną Warszawę z rąk hitlerowców.
Pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy, wśród których część tylko była wyszkolona i uzbrojona, reszta zaś składała się z wolontariuszy, w tym kobiet i dzieci, rozpoczęła zajmować strategiczne pozycje w mieście. AK wygrało w tym czasie wiele krwawych potyczek i przez kilka dni biało-czerwone flagi powiewały na budynkach na Starym Mieście. Nastrój był euforyczny i radosny: w zdobytych przez Polaków dzielnicach odbywały się koncerty i wieczorki poetyckie, cieszono się na nowo zdobytą niepodległością. Nie wiedziano jeszcze, że jest są to ostatnie przejawy swobodnej myśli i zabawy na najbliższe czterdzieści cztery lata.
Chociaż dowódcy powstania przewidzieli rozbicie oddziałów niemieckich w kluczowych punktach miasta, nie planowano utrzymywać się na tych pozycjach samodzielnie przez dłużej niż kilka dni, ponieważ liczono na szybką pomoc Rosjan. Gdy Himmler dowiedział się o powstanie, wpadł w furię i nakazał, by całe miasto zostało zburzone a wszyscy powstańcy zabici jako przykład dla innych miast okupowanych przez Niemców. W tym samym czasie Stalin nakazał Armii Czerwonej zatrzymać się na drodze do stolicy, utrzymując, że Powstanie Warszawskie jest nielegalne i zorganizowane przez faszystów. Żołnierze radzieccy obserwowali z drugiego brzegu Wisły jak Niemcy powoli odzyskują kontrolę nad miastem. Co więcej Stany Zjednoczone wycofały się z jakiegokolwiek poparcie dla powstańców, zabroniły nawet Brytyjczykom dostarczać pomocy drogą powietrzną z baz lotniczych, które zostały przejęte przez Sowietów. Stalin wygrał dyplomatyczne zmagania ? nareszcie mógł wziąć odwet za utracone w 1921 roku Wilno i Lwów, a także mieć pewność, że w najbliższym czasie rewolucja bolszewicka zostanie przeniesiona do Polski. Niemcy jedynie mu pomogli, niszcząc jedynych Polaków, którzy byli w stanie stawić mu czoła.
I tak zmagania, które miały trwać parę dni, zmieniły się w dwumiesięczną jatkę. Dozbrojeni Niemcy uderzyli na Polaków z całą mocą: czołgi, granaty i race powietrzne to tylko niektóre środki użyte w celu unicestwienia prawie nieuzbrojonych powstańców. Miasto stało się polem bitwy, a cywile również nie byli oszczędzani. Już kilka dni po rozpoczęciu powstania Niemcy okazali swoją bezwzględność dokonując egzekucji na trzydziestu tysiącach cywili podczas operacji zwanej dzisiaj masakrą na Woli. Zebrano mieszkańców budynków z kontrolowanych przez Niemców dzielnic i rozstrzelano ich, nie oszczędzając kobiet, dzieci i starców. To ludobójstwo miało na celu złamanie polskiego ducha walki, okazało się jednak bezskuteczne. Nie powstrzymało to hitlerowców od dalszego stosowania podobnych taktyk, między innymi używania zatrzymanych kobiet jako żywych tarcz dla czołgów. Powstańcy byli u kresu sił moralnych i fizycznych.
Nie mogąc podjąć otwartej walki z Niemcami, członkowie Armii Krajowej wycofali się do piwnic i schronów, stamtąd kontynuując skoordynowane ataki. Niemcy kontrolowali wodę pitną i magazyny żywności, podczas gdy Polacy rozpaczliwie potrzebowali wszystkiego – świadczy o tym fakt, że wszystkie zwierzęta na terenach polskich zostały zjedzone, a strzelanie do samolotów niemieckich zostało zabronione, by nie marnować cennej amunicji. Walka stawała się coraz bardziej zaciekła, z czasem w stolicy ginęło dziennie dwa tysiące polskich powstańców, i było jasne, że niedobitki Armii Krajowej wkrótce będą musiały się poddać. Stało się to ostatecznie 2 listopada 1944 roku, po 63 dniach powstania.
Podczas dwumiesięcznych zmagań zginęło 18 tysięcy żołnierzy AK, a kolejnych 12 tysięcy zostało rannych – część z nich zdołała ukryć się w lasach, podczas gdy reszta została zesłana do hitlerowskich obozów dla jeńców wojennych. To jednak niewiele w porównaniu z przerażającą ilością 250 tysięcy poległych w powstaniu cywilów. Jeśli chodzi o Niemców, zabito 10 tysięcy z nich, a drugie tyle zostało rannych.
Skutki
Tragedią Powstania Warszawskiego były nie tylko 63 dni krwawych walk, ale także jego długoterminowe skutki. Pierwszymi, którzy ukarali Polaków za ich próbę osiągnięcia niepodległości byli Niemcy. Hitler nakazał zrównać Warszawę z ziemią: systematycznie burzono ją budynek po budynku, a szczególną wagę przykładano do zniszczenia obiektów związanych z polską kulturą. Kiedy żołnierze radzieccy dotarli do miasta, zastali tam tylko ruiny.
W latach powojennych, gdy Polacy odbudowywali stolicę, nie wolno było wspominać, dlaczego została zniszczona. Władze radzieckie uznały Armię Krajową za ruch nielegalny i faszystowski, a jej byłych członków ścigano i wysyłano na Syberię, z kolei tych których Stalin uznał za najbardziej niebezpiecznych, uśmiercano. Szesnastu przywódców Powstania Warszawskiego, na czele z Leopoldem Okulickim skazano na długoletnie więzienie w moskiewskim Procesie Szesnastu. Zainteresowanie i kontrowersje wokół powstania stały się żywe w debacie publicznej dopiero po 1989 roku.
O co walczyli?
Najtrudniejszym pytaniem stawianym sobie w związku z Powstaniem Warszawskim jest to, czy powinno w ogóle do niego dojść. Nawet w 1944 wśród przywódców Armii Krajowej zdania były podzielone – nie wiedziano, czy stawić opór Niemcom, czy też czekać biernie na rozwój wypadków. W tym czasie Armia Czerwona już muszała Niemców do stopniowego wycofywania się. Na pewno wyzwolenie Warszawy nastąpiłoby wkrótce.
Jednakże do powstania doszło ostatecznie dlatego, że Polacy nie ufali Związkowi Radzieckiemu, i to nie bez powodu. Pięć lat wcześniej, 17 września, Armia Czerwona zaatakowała ziemie polskie od Wschodu. Atak był poprzedzony paktem Ribbentrop – Mołotow, w którym Sowieci i naziści dogadywali się co do ziem polskich, które zamierzają przejąć po rozpoczęciu wojny. Tajny pakt zaskoczył wojska Aliantów, a współpraca niemiecko-radziecka trwała do 22 czerwca 1941 roku, kiedy to Hitler zdecydował się wypowiedzieć wojnę Związkowi Radzieckiemu. Do zdrady polsko-radzickich porozumień w 1939 doszły jeszcze niedawno ujawnione morderstwo piętnastu tysięcy oficerów polskich w Katyniu. Polacy wiedzieli, że jeśli Warszawa zostanie wyzwolona przez Armię Czerwoną, jej los będzie nie lepszy niż pod okupacją hitlerowską. Niestety, okazało się to prawdą.
Inni zwolennicy powstania podkreślają z kolei, że Powstanie Warszawskie było raczej gestem o znaczeniu symbolicznym niż działaniem nastawionym na sukces, i że gest ten musiał być wykonany ze względu na tożsamość narodową Polaków. Był to jednak gest bardzo kosztowny, spowodował bowiem śmierć 250 tysięcy cywilów i zniszczenie 75% powierzchni stolicy.
Niezależnie od tego, czy decyzja była słuszna, dzisiaj ważne jest to, że została dokonana z słusznych powodów. W historii rzadko zdarzają się przypadki czarno – białe i na pewno Powstanie Warszawskie do nich nie należy. Widać jednak wyraźnie, kto wykazał się w tej walce większym okrucieństwem i bezkompromisowości, a kto rozpaczliwym bohaterstwem. Niewątpliwie żołnierzom Armii Krajowej należy się szacunek za ich walkę, męczeństwo i śmierć.
Jeśli chciałbyś uczcić pamięć powstańców, polecamy wizytę w otwartym niedawno Muzeum Powstania Warszawskiego, w którym możesz obejrzeć pamiątki pozostałe z tych tragicznych dni.
Zdrada Zachodu
Wielu ludzi wini Aliantów za upadek Powstania Warszawskiego i w konsekwencji oddanie Polski w ręce Stalina. Nie bez racji ? po pierwsze, jedyną pomocą, którą otrzymali powstańcy od państwa zachodnich było kilka nieudanych zrzutów żywności i amunicji. Po drugie, Alianci we wszystkim byli posłuszni woli Stalina. Kiedy w sierpniu 1944 Churchill wysłał do Roosevelta telegram z propozycją zorganizowania pomocy dla Polaków, amerykański prezydent odpowiedział następująco:
Nie uważam za stosowne zwrócenia się z taką propozycją do narodu amerykańskiego, biorąc pod uwagę długoterminową perspektywę wojenną?
Roosevelt nie chciał rozdrażnić Stalina przed konferencją w Jałcie, podczas której zamierzał przekonać Związek Radzicki do wspólnego ataku na Japonię. To właśnie w lutym 1945 roku w Jałcie Alianci zezwolili Stalinowi na uzależnienie Polski od rządu sowieckiego. Już wcześniej, w 1943 roku w Teheranie, zgodzili się na aneksję przez Związek Radziecki wschodnich terenów Polski. Fakt ten jest tym bardziej ironiczny, że Wielka Brytania i Francja przystąpiły do drugiej wojny światowej, aby pomóc Polsce w utrzymaniu suwerenności. Tymczasem, uwolniona od jednego tyrańskiego reżimu, została ona przekazana w ręce równie okrutnego wodza.
Czy była to zdrada ze strony Zachodu? Czy po prostu Stalin miał w tej grze wszystkie asy w rękawie? Jego armia zajmowała większość terenów w Europie i tak naprawdę to ona wygrała drugą wojnę światową (chociaż zupełnie inaczej jest to przedstawiane w hollywoodzkich filmach wojennych). Rosyjska armia zwyciężyła 80% oddziałów niemieckich, i choć straciła przy tym 23 miliony żołnierzy, nie było to dla Stalina zbyt wielką ceną za uzyskanie hegemonii. Churchill odnosił się z nieufności do wschodniego sprzymierzeńca, jednak sprzeciwienie się mu oznaczałoby rozpoczęcie kolejnej wojny, na którą Zachód nie miał już siły. Z kolei Stany Zjednoczone liczyły na poparcie Rosjan w kwestii walki z Japonią i było ono dla nich ważniejsze niż stosunki w powojennej Europie.
Prezydent Bush podczas przemówienia w Łotwie określił konferencję jałtańską jako poświęcenie niepodległości na rzecz spokoju. Niestety, to nie swoją niepodległość poświęciły wielkie mocarstwa?
Relacje świadków Powstania Warszawskiego
Nie bałam się, bo, szczerze mówiąc, niewiele mogliśmy stracić. Okupacja byłą straszna. W każdym razie, spodziewaliśmy się pomocy bolszewików i dostaw od Brytyjczyków, i wierzyliśmy, że Powstanie szybko się skończy. Wanda Gutowska
Była to najcięższa walka. Wszędzie karabiny maszynowe i ogromne straty. Ale nalepiej pamiętam Tadeusza Araki, odważnego chłopca i świetnego strzelca, który głośno śpiewał i zachowywał nawet poczucie humoru. Został postrzelony w brzuch. Położyliśmy go na noszach, ale kolejny wybuch zabił Arskiego i tych, którzy nieśli nosze. Szpital był pełen rannych mężczyzn, tak że nie było dla niego miejsca nawet na podłodze. Mimo to próbowano go operować. Zostałam wezwana, gdy już umierał. Zanim to się stao, powiedział mi, by pożegnać od niego chłopaków. Podczas Powstania płakałam tylko dwa razy – jeden raz po tym, jak umarł. Dr Halina Jędrzejewska wspomina dzień, gdy Armia Krajowa przejęła szkołę na ulicy Stawki.
Wyobraź sobie, jak to było żyć na wyzwolonych przez Armię Krajową terenach. Nie można bagatelizować bezustannego strachu podczas nazistowskiej okupacji – pomyśl, jak to było, gdy nagle staliśmy się od niego wolni. Wacław Gluth-Nowosielski.
To, co się działo, było straszne. SS schwytało dyrektora wydawnictwa i jego ciężarną żonę. Zgwałcili ją na oczach męża, wydarli bagnetem z jej brzucha nienarodzone dziecko, pokazali je ojcu i na końcu go zabili. Wanda Gutowska o masakrze na Woli.
Wyobraź to sobie: tu egzekucje, tam palące się domy, a potem palono ciała. Nie zapomina się tego zapachu. Edmund Baranowski o masakrze na Woli.
Kobiety biegały z niemowlętami i małymi dziećmi, krzycząc i przeklinając Niemców, i nas też, za to, że do tego doprowadziliśmy. Zofia Dąbrowska
Byliśmy blisko Niemców, a oni uwielbiali tę melodię, i kiedy kończyliśmy, krzyczeli: Przyjaciele, zagrajcie jeszcze raz!. Edmund Baranowski o piosence Si Bonne Halinki Breczyńskiej, którą Polacy grali na swoim gramofonie.
Trzymaliśmy się tak długo, jak mogliśmy. A kiedy już nie mogliśmy, ci, którzy przetrwali, walczyli w odwrocie, albo kryli się w kanałach i tam walczyli. Edmund Baranowski.
Kanały to było najgorsze, co mogło się zdarzyć w Powstaniu. Wyobraź sobie cienki tunel w kształcie jajka, i że musisz biec na ugiętych nogach po skorupce tego jajka, ponad toksycznymi chemikaliami i ciałami tych, którzy tu zginęli, zabici przez Niemców tlenkiem węgla lub granatami wrzucanymi do kanałów. Raz, kiedy się przemieszczałem, nagle moja noga zahaczyła się o coś: próbowałem ją uwolnić, ale utknęła w rozkładającym się ciele. Kiedy w końcu się wyrwałem, moja noga była pokryta gnijącym mięsem. Stefan Baluk.
Kompletnie się zgubiliśmy – zamiast iść na północ, skręciliśmy na wschód. Był na wpół ślepy, a moje rany bolały mnie strasznie. Ludzie zaczęli wpadać w panikę. Pierwszy kanał była mały, jakieś 70-80 centymetrów szerokości, więc ci zdrowsi wczołgiwali się do niego i ciągnęli nosze, podczas gdy ci z tyłu je popychali. Najgorszy był strach, Baliśmy się, że SS wrzuci granaty, tlenek węgla albo prąd do kanałów. Studzienki były otwarte i mogliśmy słyszeć głosy Niemców rozmawiających na górze. Anna Olszewska Przylipiak.
Nie tylko dorośliśmy podczas tych dni, lecz zestarzeliśmy się. Na początku była to wielka przygoda. Ale naprawdę nie spodziewaliśmy się widzieć przyjaciół umierających na ziemi z wyprutymi wnętrznościami, błagających, by ich zabić i skrócić ich cierpienie. Zofia Dąbrowska.
Nie było gdzie się ukryć, wszędzie gruzy – wyobraź sobie dzieci targające pudło z amunicją w porannym słońcu. Potem widzieliśmy powstańca, ciągniętego do punktu medycznego przez dwóch swoich kolegów, bez obu nóg, z bezwładnie zwisającą talią, krew pokrywała ich wszystkich. Wanda Ołkowska – Wolkonowski.
Zawsze mówili nam, że nie czuje się bólu, ale nie mieli racji. Jadwiga była ranna w głowę i brzuch, a ja w talię. Leżałam, dopiero nie znalazł mnie harcerz. Powiedziałam mu: Weź rozkaz do komendy i sprowadź pomoc. To była najgorsza noc w moim życiu : strzały, błyski, ciemność; i ból. W końcu zabrali mnie do szpitala, ale nie było tam miejsca – musiałam zejść do piwnicy, w której byłam jedyną osobą nieumierajacą od zatrucia krwi. Dano mi lekarstwo, co nie było wtedy powszechne ? może dlatego, że byłam młodą dziewczyną. Mimo to dostałam gangreny, i 17 września obciąeto mi nogę. Wtedy już byłam sama. Wszyscy moi przyjaciele zginęli. Tak to było. Jednego dnia z kimś rozmawiasz, a drugiego on już nie żyje. Wanda Ołkowska – Wolkonowski.
Postawa cywilów zmieniła się. W ostatnich dniach wszyscy już wiedzieli, co stało się na Woli, na Starym Mieście, i bali się hitlerowców. Ci, którzy na początku nas popierali, teraz byli zmęczeni – zmęczeni brakiem, światła, jedzenia i wody, zmęczeni byciem zabijanym. Dr Halina Jędrzejewska.
Na końcu września cywile byli już wyczerpani. Mieli dosyć Powstania. Bali się o swoje życie i życie swoich rodzin. Nie mogli już tego znieść. Dlatego 30 września w Warszawie zapadła cisza. Niemcy wyszli ze swoich bunkrów. My zeszliśmy z barykad. Patrzyliśmy się na siebie ze zdumieniem. Podzieliliśmy się papierosami. Zapytaliśmy: co się dzieje? Co będzie dalej? Edmund Baranowski.
Udało mi się uciec z obozu jenieckiego, ale kiedy wróciłem do Warszawy, nie mogłem uwierzyć własnym oczom. Z mojego miasta nic nie zostało. Wszyscy, których znałem, zniknęli. Szedłem sam wzdłuż Wisły, a z naprzeciwka szedł drugi człowiek, równie samotny. Poznałem go. Był to urzędnik, który zorganizował dla mnie kredyt przed wojną. Poznaliśmy się i uściskaliśmy z radości, że widzimy znajomą twarz w tym strasznym miejscu, jakim była wtedy Warszawa. Pan Bartelski.
Wiele powyższych cytatów jest wziętych ze wspaniałych artykułów Eda Vulliamy, piszącego dla brytyjskiego Observera i Bernadetty Tendyra z Daily Telegraph.